Makatka

Dzięki naszym darczyńcom zgromadziliśmy pokaźną kolekcje makatek. Najładniejsze podarowała nam pani Krystyna Maciaszczyk. Dziękujemy !!!

A makatka, to zwyczajny, prostokątny albo kwadratowy kawałek płótna z wyhaftowanym na niebiesko lub czerwono rysunkiem, często z sentencją lub napisem.

Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku, w czasie tworzenia się przemysłowej Łodzi, wraz z niemieckimi rękodzielnikami, przywędrował zwyczaj wieszania makatek. W tym czasie były one już dość popularne w Niemczech i Holandii. Inspiracji ich pierwszych twórców możemy dopatrywać się w podobieństwie makatek do holenderskich flizów. Najprawdopodobniej na kolorystykę najstarszych makatek miała wpływ ceramika produkowana w Delft (Holandia). Była ona zawsze biała, zdobiły ją niebieskie, kobaltowe wzory.

Zarówno w rysowaniu wzorów na flizach, jak i na makatkach, do przenoszenia rysunków stosowano technikę przepróchy. Przy czym na kafelkach była to przeprócha węglem drzewnym, a na makatkach ultramaryną (tzw. farbką).

Makatka, poza rolą dekoracyjną, miała chronić ścianę przed zabrudzeniem czy zachlapaniem. Na kafelki w mieszkaniu mogli sobie pozwolić jedynie bogatsi, natomiast na makatkę stać było prawie każdego. Zwłaszcza w takim mieście, którego mieszkańcy przeważnie pracowali przy produkcji tkanin lub nici.

Początkowo wieszanie makatek w mieszkaniach było zwyczajem jedynie niemieckich rękodzielników, później łódzkich fabrykantów, ale wkrótce zwyczaj ten zadomowił się u robotników, skąd trafił pod strzechy wiejskich domostw. Poza Polską makatki wytwarzano też w innych krajach Europy, m.in. Litwie, Łotwie, Węgrzech, Białorusi, Ukrainie, Rosji, Austrii, Anglii, Szwecji, Bułgarii, Słowacji i Czechach. We Francji zwyczaj ten pojawił się jedynie w domach mieszkańców Alzacji i Lotaryngii (tereny te należały do 1919 r. do Cesarstwa Niemieckiego).

Typowa makatka to prostokąt o wymiarach zbliżonych do (50×70)cm, zdarzały się także makatki kwadratowe lub z odpowiednim wcięciem na kran. Mianem makatki określano również dwustronnie haftowane ręczniki, rozmaite kieszonki do przechowywania drobnych przedmiotów oraz przypinane do półek „ząbki”. Pierwsze makatki prawdopodobnie malowano farbami olejnymi, później pojawiły się wyszywane. Makatki gospodynie haftowały własnoręcznie.

Haftowano zwykle kordonkiem lub muliną, ściegiem sznureczkowym (zwanym też ściegiem wodnym) lub sznureczkiem atłaskowym. Kolorystykę przez długi czas utrzymywano holenderską – kobaltowo-niebieską. W dwudziestoleciu międzywojennym spotykamy już hafty wykonywane ciemnoróżową (czerwoną) nitką. Po II wojnie światowej coraz częściej makatki zdobiono haftami płaskimi i krzyżykowymi. Były to z reguły hafty wielokolorowe, rzadziej jednobarwne, praktycznie wszędzie kolor niebieski zastępowano czerwienią, zielenią i czernią.

Opr. E. Hibner na postawie: Fenomen kuchennej makatki, Dąbrowicz A.; W kuchni, kulturowe szkice o przestrzeni, Antropologia kulturowa i etnologia, Wydawnictwo UŁ, 2019, str. 175 – 190.